Rozwój i wolność, czy istnieje związek?
Homo sapiens, czyli człowiek rozumny pojawił się około 2-3mln lat temu. Pierwsze cywilizacje starożytnego Egiptu i inne datuje się na 20-30 tys. lat przed Chrystusem.

Z jednej strony okres ten wydaje się dość długi, gdy porównamy go do czasu życia pojedynczego człowieka. Wystarczy sobie jednak uzmysłowić stan obecny (epoka rewolucji komputerowej, globalizacji, swobodnego przepływu kapitału i ludzi, a także rozwinięcie masowej produkcji i osiągnięcia w sferze stosunków gospodarczo-społecznych), aby stwierdzić jak potężny krok milowy dokonała ludzkość, przecież wcale nie tak długim okresie! Wszystkie te osiągnięcia były możliwe dzięki rozwojowi. Mimo tego optymizmu trzeba stwierdzić, że świat nie rozwija się równomiernie i nie w każdym zakątku naszego globu jest on taki sam. Trwałe ubóstwo, brak zaspokojenia elementarnych potrzeb, klęski, głód i permanentne niedożywienie, pogwałcane podstawowych swobód politycznych i ludzkich, szeroko występujące lekceważenie potrzeb kobiet i ich roli, coraz większe zagrożenie dla środowiska są elementami, które różnicują regiony na świecie. W przezwyciężaniu tych problemów ma obecnie polegać rozwój.

Rozwój często jest traktowany przez ekonomistów jako trwały wzrost produktu krajowego brutto, indrustralizację, postęp techniczny i technologiczny. Czy jednak tylko to jest rozwojem? Takie postawienie sprawy byłoby zubożeniem treści słowa rozwój. Wystarczy na potwierdzenie tego zdania przytoczyć przykład dwóch państw Chin i Indii. Które z tych państw jest bardziej rozwinięte? Tu dochodzimy do kategorycznego pytania. Pod względem rozwoju gospodarczego lepiej rozwinięte są Chiny, gdy jednak weźniemy pod uwagę swobody polityczne, to na pewno Indie. Zupełnie inaczej sprawa ta będzie widziana, jeżeli powiemy, że rozwój to wolność. Wzrost PKB, rozwój technologiczny są w tym wypadku tylko narzędziami, bardzo ważnymi i koniecznymi, lecz niewystarczającymi do zrozumienia pojęcia rozwoju i do jego realizacji. Wzrost PKB zwiększa w jakimś ekonomicznym znaczeniu wolność jednostek partycypujących w tym wzroście. Przyczynia się, więc do rozwoju. Do tego wzrostu dochodzą jeszcze inne kwestie takie jak: dostępność wzrostu dla wszystkich, bowiem ludzie, którzy nie uczestniczą w podziale dochodu narodowego ten wzrost nie dotyczy a więc nie zwiększa ich wolności, ale także ustrój ekonomiczno-społeczny (np. dostępność edukacji i ochrony zdrowia), prawa polityczne i obywatelskie. Te dodatkowe czynniki zwiększają wolność jednostek, przyczyniają się, więc także do rozwoju. Wszystkie te czynniki zarówno ekonomiczne jak i społeczne przyczyniają się do jakości życia w danym państwie. Jako przykład można wziąć Polskę i Panamę, gdzie dochód narodowy na jednego mieszkańca jest podobny, lecz swobody polityczne jak i dostępność oświaty i służby zdrowia jest na korzyść Polski. Choć w ostatnich latach dostępność służby zdrowia jak i oświaty, w tym możliwość korzystania z bibliotek w Polsce jest coraz bardziej ograniczany. Można tu mówić o cofaniu się.

Zależność jest jednak dwustronna również wolność mocno wpływa na rozwój w znaczeniu ekonomicznym. Można wyodrębnić wiele rodzajów wolności. Jeżeli potraktujemy, że wolność jest niezbędnym warunkiem rozwoju i że rozwój to w zasadzie rozwijanie wolności, to wolność ujmujemy w perspektywie instrumentalnej. Tymi instrumentami są:

1.Swobody polityczne

2. Sposobności ekonomiczne

3. Możliwości społeczne

4. Gwarancje jawności

5. Zabezpieczenia społeczne[1].

Kwalifikacja w poszczególne instrumenty konkretnych państw lub regionów ewentualnie miejscowości a także ich postęp jest w moim mniemaniu najlepszym wskaźnikiem rozwoju gospodarczo-społecznego. Takiego grupowania można dokonywać teraz obecnie, jak i retrospektywnie.

Weźmy przykładowo kilka państw i na podstawie intuicji spróbujmy poszeregować je według poszczególnych instrumentów od najlepiej rozwiniętych do najmniej. Niech tymi państwami będą: USA, Kanada, Szwajcaria, Chiny, Polska, Rosja, Szwecja, Japonia, Korea Północna.

Pod względem swobód politycznych na pewno najlepiej rozwiniętym państwem są USA później Kanada, Szwajcaria, Szwecja, Japonia w zasadzie nie ma większej różnicy w jakiej kolejności te państwa byśmy uszeregowali. Jednak swobody polityczne w Polsce są na pewno niższe od tych państw, gdyż demokracja w Polsce jest dopiero rozwijana. Podobnie jak i demokracja w Rosji. Choć wydaję się, że w Rosji swobody polityczne są bardziej ograniczone. Są jednak na pewno większe niż w Chinach czy Korei Północnej. Te dwa państwa pod względem politycznym są najmniej rozwinięte.

Pod względem ekonomicznym na pewno najlepiej rozwiniętymi państwami są Japonia i USA do tych państwa można także dołączyć Kanadę, Szwajcarię i Szwecje, choć że względu na liczbę ludności tych państw nie są one takimi potęgami gospodarczymi jak Japonia czy USA. Chiny są pomiędzy tymi dwoma grupami państw. PKB na jednego mieszkańca w Chinach jest niezbyt jeszcze wielki, ze względu na ogromne tereny wiejskie, gdzie panuje wielkie ubóstwo a gdzie mieszka ogromna większość ludzi. Jednak ze względu na globalny produkt krajowy brutto Chiny są potęgą przemysłową. Podobnie sprawa ma się z Rosją. Polska w tym rankingu zajęłaby przed ostatnie miejsce. Choć gdybyśmy wzięli tylko pod uwagę PKB na jednego mieszkańca, to Polska byłaby przed Rosją i Chinami. Najgorzej rzecz ma się w Korei Północnej. Mimo, że w kraju tym umiera z powodu głodu, co roku dziesiątki tysięcy ludzi, to rząd tego państwa zbroi się po przysłowiowe „zęby”, w tym w broń jądrową. Granica między Koreą Północną i Południową jest jednym z najniebezpieczniejszych miejsce na świecie, państwa te pozostają ze sobą w stanie wojny od lat 50-tych.

Pod względem możliwości społecznych, czyli dostępu do oświaty oraz edukacji najlepiej jest w Szwecji. W państwie tym jest na szeroką skalę rozwinięty program ochrony zdrowia oraz liczne zabezpieczenia społeczne. Oświata jest darmowa i dostępna dla wszystkich. Poziom świadczenia usług jest również bardzo wyskoki. Można to przeciwstawić do Chin, gdzie również służba zdrowia jest darmowa a także oświata jest nieodpłatna, lecz poziom świadczenia w tym kraju tych usług a także zasięg ich świadczenia daje wiele do życzenia. W USA i w Kanadzie program zabezpieczeń społecznych i oświaty jest finansowany przez beneficjentów bezpośrednio. Co prawda uniwersytety Amerykańskie są jedne z najlepszych na świecie, lecz są one także chyba najdroższe! Ogranicza to możliwości niektórych uzdolnionych osób, lecz mniej zamożnych. Co prawda jest tam rozwinięty system stypendialny, lecz także nie na aż tak ogromną skalę, aby móc objąć wszystkich, którzy tej pomocy potrzebują. W Polsce system oświaty oraz ochrony zdrowia jest w obecnej sytuacji bardzo niewydolny. Wykształcił się system prywatnej oświaty, który nie dorównuje jednak w kształceniu do systemu państwowego. Służba zdrowia boryka się z mnóstwem problemów, które w moim mniemaniu nie zostaną szybko rozwiązane. Najgorzej sytuacja ma się w Korei Północnej, gdzie państwo nie gwarantuje podstawowych zabezpieczeń. Ludzie pozostawieni są na własny los. Wyjątkiem jest klasa tam panujących i wojskowych, gdzie jest choć też w niewielkim stopniu realizowany system zabezpieczenia społecznego.

Czwartym z wymieniowych typów wolności instrumentalnej wiąże się z tym, że w interakcjach społecznych jednostki opierają się na pewnych przesłankach, jeśli chodzi o to, czego mogą się spodziewać i na co mogą liczyć. Życie społeczne opiera się na pewnym zasadniczym zaufaniu. Gwarancja jawności obejmuje te wszystkie zabezpieczenia, które pozwalają na nawiązanie stosunków przy założeniu ich obopólnej przejrzystości. W USA, Kanadzie, Szwajcarii, Japonii oraz w Szwecji standardy te w dużym stopniu są spełnione. Choć zdarzają się wyjątki. Ostatnia afera jednej z firm konsultingowej w USA. W Polsce brak również takich przejrzystych procedur, ze względu na ułomne prawo. Podobnie jak i na większą skalę rzecz ma się w Rosji. W Chinach natomiast gwarancja jawności jest dualna, jeżeli dotyczy spraw czysto gospodarczych to jest w dużym stopniu zapewniona, gdy wchodzi w rachubę jednak interes państwa a szczególnie władz, to już tej gwarancji nie ma.

Podsumowanie powyższych rozważań przedstawia poniższa tabela:

Źródło: opracowanie własne

Instrumenty wolności są czynnikami, które decydują o możliwościach rozwojowych danego państwa, regionu bądź nawet kontynentu. Po drugiej wojnie światowej Europa była wyniszczona, wydawało się, że nie będzie w stanie rozwijać się tak szybko jak Ameryka Południowa, która nie była opanowana przez działania wojenne i która nie była zniszczona. Mimo tego Europa szybko się odbudowała i nie tylko przegoniła w rozwoju Amerykę Południową, ale dorównała Ameryce Północnej. Przyczyn należy się dopatrywać w instrumentach wolnościowych. Europejczycy byli lepiej wykształceni, byli objęci lepszą opieką zdrowotną, były większe gwarancje jawności, to sprawiło, że Europa mogła po krótkim okresie przejściowym ruszyć do przodu. Podobne przyczyny sprawiły, wzrost Azjatyckich Tygrysów. W połowie lat dziewięćdziesiątych wybuchł jednak potężny kryzys. Przyczyn tego azjatyckiego szoku była ograniczona wolność. Demokracje azjatyckie bardzo odbiegają od europejskich. Dochodzimy tu do kwestii kultury i wolności oraz rozwoju. Prawa, które zostają przypisane człowiekowi żyjącemu w Europie nie zawsze są stosowane w Azji. Z tą też w Europie drobne wykroczenie jest tolerowane w imię przypisanych ludziom praw wolności, w Azji takie wykroczenia są nie do pomyślenia i nie ma dla nich żadnego wytłumaczenia. Tym można tłumaczyć czystość miast w Azji, ale także bardziej ważne sprawy. W Europie i w Stanach Zjednoczonych przypisuje się ogromną rolę jednostce, w Azji (chodzi o tygrysy azjatyckie) natomiast wolność jednostkowa ustępuje wolności społeczności. Konstruowanie podstawowych instrumentów wolnościowych w tych dwóch obszarach geograficznych przebiegało zupełnie inaczej. Zabezpieczenia społeczne, system oświaty jest tam skonstruowany na zasadach samorządów, a nie jak to mamy miejsce w Europie jednostkowych. Powstaje zatem pytanie, czy rozwój gospodarczy, jaki dokonał się w Azji był rozwojem w ujęciu Europejskim. Gdy tak jak to już zrobiliśmy potraktujemy rozwój jako poszerzanie wolności, to rozwój w Azji nie był aż tak silny. Wynika to z tego, że był on dokonywany kosztem wolności jednostek. Z drugiej jednak strony jego realizacja u tygrysów azjatyckich była możliwa właśnie dzięki istnieniu odpowiednich instrumentów wolnościowych. Już w baśni o kwiecie paproci jest uwypuklony problem korzystania z dóbr. Tworzenie coraz większego produktu narodowego bez rozwijania możliwości z niego korzystania byłoby problemem z baśni o kwiecie paproci. Rozwijanie możliwości korzystania jest poszerzaniem wolności. Widać tu zatem sprężenie zwrotne z jednej strony poszerzanie wolności będzie prowadziło do zwiększania możliwości osiągnięcia trwałego wzrostu z drugiej strony zwiększanie dochodów będzie prowadziło do zwiększania wolności. Procesy, które dokonują się w Chinach są tego przykładem. Wzrost produktu narodowego w tym państwie prowadzi powoli do topnienia siły władzy. Być może dojdzie do tego, że w końcu Chiny staną się demokratycznym państwie, w pełni znaczeniu tego słowa. Zróżnicowanie osób, różnice otoczenia, różnice otoczenia społecznego, różnice w stosunkach międzyludzkich, a także możliwość dystrybucji w obrębie rodziny są czynnikami, które sprawiają że samo traktowanie dochodu narodowego jako wskaźnik wzrostu jest ułomny. Inaczej zadowolenie z posiadania większych dochodów będzie odczuwać osoba chora a inaczej zdrowa. Cóż osobie chorej z dochodów nawet dość dużych, jeżeli za lekarstwa czy też leczenie musi wydawać większość tych dochodów. Inaczej byłoby, gdyby leczenie to i lekarstwa były refundowane przez ubezpieczenie. Drugi czynnik dotyczy między innymi warunków geograficznych i klimatycznych. Cóż z ogromnych dochodów, jakie można osiągnąć, gdy nie ma warunków do ich spożytkowania. W państwie, w którym jest duża przemoc i przestępczość, korzystanie z dochodów nie będzie sprawiło tyle satysfakcji jak w państwie, w którym jest życzliwy klimat osobisty. Zróżnicowanie stosunków międzyludzkich ma także swoje konsekwencje. Względne ubóstwo w bogatej społeczności może nie pozwalać osobie na pewne elementarne funkcje, choć jej dochód w ujęciu absolutnym może być znacznie wyższy niż członka społeczności uboższej. Ostatni z wymienionych czynników dotyczy dystrybucji w obrębie rodziny. W dochodzie uzyskiwanym przez jednego członka rodziny czy kilku członków